SAMARQAND VILOYATIDA GIS VA MASOFAVIY ZONDLASH YORDAMIDA YER DEGRADATSIYASINI INTEGRATSIYALASHGAN MONITORINGI VA BAHOLASHI
Keywords:
Yer degradatsiyasini monitoring qilish, Tuproq shoʻrligi, Oʻsimlik qoplami, Masofaviy zondlash indekslari, Markaziy Osiyo, Barqaror yer boshqaruvi, Geofazoviy tahlil.Abstract
Ushbu tadqiqot O‘zbekistonning Samarqand viloyatida yer degradatsiyasining jiddiy muammosiga qaratilib, yer resurslarining miqdoriy va sifatli baholashi uchun GIS va masofaviy zondlash asosida keng qamrovli metodologiyani ishlab chiqishga qaratilgan. Metodologiya Sentinel-2 va Landsat sunʼiy yoʻldosh tasvirlarining vaqt seriyasini tahlil qilishga (2022-2024) asoslanib, ular ArcGIS dasturidagi Spectral Analyst vositalari va QGIS dasturidagi Yarim Avtomatik Tasnif Plugin’i yordamida qayta ishlangan. Asosiy koʻrsatkichlar, jumladan, yerdan foydalanishdagi oʻzgarishlar, shoʻrlanish va eroziya, Normallashtirilgan Farqlı Vegetatsiya Indeksi (NDVI) ni qoʻllash va Raqamli Balandlik Modellari (DEM) ni tahlil qilish orqali baholangan. Natijalar tuproqning shoʻrlanish darajasida statistika jihatidan ahamiyatli boʻlgan 4–6% li yillik oʻrtacha oʻsish va ayniqsa togʻ etaklarida erozion maydonlarning sezilarli darajada kengayganligini ochib berdi. Degradatsiya issiq nuqtalari avtomatlashtirilgan raqamli zonalash orqali aniq chegaralangan. Tadqiqot shuni koʻrsatadiki, GIS asosidagi monitoringni qoʻllash barqaror yer boshqaruv strategiyalarini va samarali rekultivatsiya amaliyotlarini ishlab chiqish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Taklif etilgan metodologiya qurgʻoqshil va yarim qurgʻoqshil mintaqalar uchun takrorlanuvchan va arzon baholash modelini taklif etadi.
References
1. Kuziev, R. K., Arabov, S. A., Bobomurodov, Sh. M., & Baxodirov, Z. A. (2021). Sirdaryo viloyati (O‘zbekiston) yer resurslarini samarali boshqarishda geografik axborot tizimlarini qo‘llash. Journal of Aridland Agriculture, 7, 83–88. https://doi.org/10.25081/jaa.2021.v7.6598
2. Li, Y., Li, J., & Zhang, W. (2022). Markaziy Osiyoda yer degradatsiyasini masofaviy zondlash va GIS yordamida monitoring qilish va boshqaruv mexanizmlarini tahlil qilish. Ecological Indicators, 145, 109723. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2022.109723
3. Tiwari, P. C., & Joshi, B. (2019). Yarim qurg‘oqshil mintaqalarda yer degradatsiyasi va qishloq xo‘jaligining barqarorligi: Masofaviy zondlash va GIS yondashuvi. Environmental Monitoring and Assessment, 191(12), 686. https://doi.org/10.1007/s10661-019-7868-3
4. Khamzina, A., Lamers, J. P. A., & Vlek, P. L. G. (2021). Markaziy Osiyoda yer degradatsiyasi va barqaror boshqaruv: GIS va masofaviy zondlash nuqtayi nazaridan. Journal of Environmental Management, 289, 112509. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2021.112509
5. Mirzayeva, N., & Karimi, P. (2022). Samarqand viloyatida yer foydalanish o‘zgarishi va tuproq eroziyasi xavfini GIS asosida tahlil qilish. Land Degradation & Development, 33(15), 2752–2765. https://doi.org/10.1002/ldr.4341
6. Jumanov, A., Chen, X., & Huang, Y. (2023). Orol bo‘yi havzasida tuproq sho‘rlanishi va o‘simlik qoplami degradatsiyasini masofaviy zondlash orqali baholash. Catena, 231, 107338. https://doi.org/10.1016/j.catena.2023.107338
7. Abdurakhmanov, B., & Kodirov, A. (2023). O‘zbekistonda yaylovlarni degradatsiyasini monitoring qilishda NDVI va SAVI indekslarini Sentinel-2 ma’lumotlaridan foydalangan holda qo‘llash. Journal of Arid Environments, 215, 105012. https://doi.org/10.1016/j.jaridenv.2023.105012
8. Sidle, R. C., & Ziegler, A. D. (2020). Markaziy Osiyada o‘rmonlarni tiklash dilemmasi: Tuproq eroziyasi va suv tanqisligi muvozanati. Science of the Total Environment, 725, 138360. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.138360
9. IUSS Ishchi Guruhi WRB. (2022). Tuproq resurslari bo‘yicha jahon ma’lumotlar bazasi. Tuproqlarni nomlash va tuproq xaritalari uchun legendalar yaratish bo‘yicha xalqaro tuproq tasnifi tizimi. 4-nashr. Xalqaro Tuproqshunoslik Ittifoqi (IUSS), Vena, Avstriya. 240 bet. https://www.isric.org/sites/default/files/WRB_fourth_edition_2022-12-18.pdf
