ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ШАРОИТИДА СОЯ ЭКИНЛАРИНИНГ АСОСИЙ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ ВА УЛАРГА ҚАРШИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШГАН КУРАШ ЧОРАЛАРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИ
Keywords:
Калит сўзлар: соя екини, зараркунандалар, фитопатоген касалликлар, интеграциялашган кураш, агротехник тадбирлар, биологик воситалар, кимёвий ишловлар, IPM, Қорақалпоғистон, ҳосилдорлик, иқтисодий самарадорлик.Abstract
Мақолада Қорақалпоғистон шароитида соя (Glycine max L.) етиштиришда учрайдиган асосий зараркунандалар ва фитопатоген касалликлар таҳлил қилинган ҳамда уларга қарши интеграциялашган кураш чораларининг самарадорлиги ўрганилган. 2024–2025 йиллардаги илмий кузатувлар ва дала тажрибалари шуни кўрсатдики, ҳудуднинг қурғоқ ва иссиқ иқлимида Helicoverpa armigera, Agrotis segetum, Tetranychus urticae, шунингдек Sitona spp. каби зарарли ҳашаротлар сояга катта зиён етказади. Шу билан бирга, Macrophomina phaseolina томонидан чақирилувчи charcoal rot касаллиги кенг тарқалган ва ҳосил сифатини пасайтирувчи асосий омил сифатида қайд этилган. Тадқиқотларда агротехник тадбирлар (навбатлаш, оптимал суғориш ва ўғитлаш), биологик воситалар (энтомофаглар ва микробиологик препаратлар) ҳамда минимал кимёвий ишловларни уйғунлаштирган интеграциялашган зараркунандаларга қарши кураш (IPM) тизими самарали экани аниқланган.
References
1. Ўзбекистон Республикаси “Ўсимликларни ҳимоя қилиш ва карантин тўғрисида”ги Қонуни. — Тошкент: Олий Мажлис, янги таҳрир, 2023 йил 15 ноябр.
2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Биологик воситалардан фойдаланиш ва пестицидлар устидан назоратни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. — Тошкент, 2024 йил 22 январь.
3. Қишлоқ хўжалиги вазирлиги. “2024–2025 йилларда Қорақалпоғистон Республикаси қишлоқ хўжалигида интеграциялашган зараркунандаларга қарши кураш тизимини жорий этиш бўйича дастурий маълумотлар.” — Нукус, 2025.
4. USDA Foreign Agricultural Service. “Oilseeds: World Markets and Trade.” — Вашингтон, 2025.
5. FAO Uzbekistan Country Office. “Integrated Pest Management and Sustainable Agriculture Development in Dryland Areas.” — Рим, 2024.
6. Plant Disease Journal (APS). “First Report of Macrophomina phaseolina Causing Charcoal Rot on Soybean in Uzbekistan.” — 2024.
7. Turkiye Agricultural Research Journal. “Seasonal Flight Dynamics of Helicoverpa armigera in Soybean Fields.” — Анқара, 2022.
8. Қодиров Ш., Каримов М., Алламбергенов Н. “Қорақалпоғистон шароитида ёғли экинларда зараркунандаларга қарши биологик воситалардан фойдаланиш тажрибаси.” — Нукус Давлат Университети Илмий тўплами, 2024.
9. Мирзаев А., Рустамов Ф. “Қуруқ ҳудудларда соя касалликларига қарши интеграциялашган кураш.” — Тошкент, Қишлоқ хўжалиги илмий-тадқиқот институти нашрлари, 2023.
10. Каримова Д. “Қорақалпоғистонда томчилатиб суғориш тизимининг соя ҳосилдорлигига таъсири.” — Нукус ҚХИТИ илмий журнали, 2024.
11. FAO. “Global IPM Implementation Status and Challenges in Central Asia.” — Рим, 2025.
12. Ахмедов Ш. “Қорақалпоғистоннинг шўрланган тупроқларида соя етиштириш агротехнологиялари.” — Нукус, 2023.
13. Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотномаси: “Биолабораториялар тармоғини ривожлантириш ва био-инсектицид ишлаб чиқаришни кенгайтириш.” — Тошкент, 2025.
14. E3S Web of Conferences. “Advances in Soybean Protection Technologies in Arid Regions.” — 2024.
15. Рустамова Л., Юсупов Қ. “Қорақалпоғистон шароитида соя ҳосилдорлигига зараркунандалар таъсири ва IPM тизимининг иқтисодий самарадорлиги.” — Нукус Давлат Университети, 2025.
